امام موسی صدر، فرزند آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر، از شخصیت‌های اثرگذار علمی، سیاسی و اجتماعی نیمه دوم قرن 20 میلادی و نیمه دوم قرن 14 هجری قمری در منطقه خاورمیانه و حتی در سطح بین‌المللی به شمار می‌آید، که فعالیت‌های اصلاح‌گرانه او در کشور لبنان، منتج به مکانت و تشخص اجتماعی شیعیان و همگرایی و همنوایی آنان با سایر مسلمانان و مسیحیان و پیروان ادیان و مذاهب مختلف لبنان و کل منطقه شامات شد و او را به عنوان رهایی‌بخش محرومان و رهبر بی‌بدیل شیعیان لبنان به جهان معرفی کرد.
از جنبه اجتماعی، شیوه همگرایی و زندگی مسالمت‌آمیز همه هموطنان لبنانی و از جنبه سیاسی، تشکیل جبهه مقاومت در برابر تجاوزات و جنایات رژیم صهیونیستی و از جنبه علمی و فرهنگی پیشتازی در آموزش‌های نوین معارف دینی و علوم و فنون جدید و روش تقریب بین مذاهب اسلامی و بین الادیانی، از ویژگی‌های بارز این روحانی شیعه ایرانی-لبنانی و تحصیل کرده حوزه علمیه قم است.
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامیِ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در راستای وظیفه ذاتی مدیریت محتوایی اطلاعات علوم و معارف اسلامی و بنا به درخواست مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، مجموعه 12 جلدی کتاب «گام به گام با امام موسی صدر» (ترجمه مجموعه «مسیره الامام السید موسی صدر») را به روش نمایه‌سازی موضوعی-ترکیبی سازماندهی و اطلاعات آن را مدیریت محتوایی کرده و در قالب پایگاه اطلاعاتی «بازنمایی آثار امام موسی صدر» (تحت وب) عرضه کرده است.
ویژگی‌های محتوایی پایگاه
مدیریت اطلاعات پایگاه بازنمایی آثار امام موسی صدر، بسان سایر پایگاه‌های پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، بر اساس اصطلاح‌نامه(تزاروس) و به روش نمایه موضوعی-ترکیبی، به شرح ذیل است:
اصطلاح‌نامه (Thesaurus)
اصطلاح‌نامه(تزاروس)، مجموعه اصطلاحات استاندارد شده در یک حوزه معرفتی است که فهرستی از واژه‌های کلیدی و کاربردی آن حوزه را ارائه می‌دهد و روابط ترادف، سلسله مراتبی و وابستگی بین مفاهیم را شناسایی و به نمایش می‌گذارد و از نظر ساختاری، گنجینه واژگان کنترل شده و سازمان یافته از مباحث خاص دانش بشری است.
اصطلاح‌نامه برای هدف‌های مختلفی بنا شده است، که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1. تهیه طرحی از حوزه دانشی معین برای نشان دادن روابط منطقی میان مفاهیم اصطلاحات و ترسیمی کلی و مجموعی از ساختار آن حوزه؛
2. تهیه واژگانی استاندارد برای حوزه موضوعی خاص، به منظور یکسان‌سازی مدخل‌های نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات؛
3. تهیه راهنما برای محققان، نمایه‌سازان و استفاده کنندگان، جهت انتخاب اصطلاح صحیح برای موضوع مورد جستجو.
در پایگاه بازنمایی آثار امام موسی صدر به خاطر وجود اطلاعات گوناگون علمی و تداخل بین رشته‌ای در مجموعه کتاب 12 جلدی گام به گام با امام موسی صدر، امکان برقرای روابط کامل معنایی بین اصطلاحات نبوده و تنها از رابطه هم‌ارزی میان اصطلاحات (که بین مترادف‌ها و شبه مترادف‌ها وجود دارد) بهره جسته شد. به عنوان مثال، بین سه واژه «صدر، سید موسی،1307 / سید موسی صدر / امام موسی صدر» رابطه هم‌ارزی برقرار است. یعنی هر سه به یک معنا و در یک ارزش معنایی قرار دارند. ولیکن به خاطر لزوم تجمیع اطلاعات و عدم تفرق آن‌ها، باید دو تا از آن‌ها به سومی ارجاع داده شود و اصطلاح سوم، به عنوان اصطلاح مرجّح شناخته گردد. بدین جهت، در پایگاه امام موسی صدر، اصطلاح‌نامه به صورت حداقلی (نه جامع) حکم‌فرما است.
نمایه‌سازی (Indexing)
نمایه‌سازی در اصل به معنای دلالت کردن و نشان دادن است و در اصطلاح علم اطلاعات، به معنای ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روشی مشخص، به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی است.
نمایه‌سازی شیوه‌ای نوین و بنیادین برای سازماندهی منابع اطلاعاتی است، به گونه‌ای که سامان گرفتن اطلاعات (که به صورت نجومی در حال ازدیاد و افزایش و غیر قابل کنترل است) بدون استفاده از آن ممکن نیست.
نمایه‌سازی انواع و اقسام مختلف و شیوه‌های گوناگونی دارد. از جهت مدارک و منابع، بر دو دسته تقسیم می‌شوند:
1) نمایه توصیفی: یعنی پرداختن به ویژگی‌های اطلاعاتی غیر موضوعی یک مدرک که معمولاً به اطلاعات کتاب شناختی موسوم است. به آن «فهرست نویسی» نیز می‌گویند. مانند نمایه عنوان، نویسنده، مترجم، زبان، تعداد جلد، ناشر، تاریخ نشر، تعداد چاپ و غیره.
2) نمایه تحلیلی: مطالعه و تحلیل متن سند و ثبت و ضبط یافته های درون متنی را نمایه تحلیلی می‌گویند.
نمایه تحلیلی نیز به دو دسته تقسیم می‌شود: نمایه واژگانی و نمایه موضوعی.
نمایه واژگانی شیوه‌ای از نمایه‌سازی است، که از زبان طبیعی مدارک پیروی کرده و در آن واژگانی که در متن مدرک حضور دارند، به عنوان کلیدهای بازیابی انتخاب می‌شوند.
اما نمایه‌سازی موضوعی، از زبان کنترل شده (مثل اصطلاح‌نامه) پیروی کرده و اساس کار آن بر یافتن موضوع از محتوای مورد نظر و ثبت و درج آن به عنوان مدخل‌های موضوعی است.
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، بر خلاف برخی از نمایه‌های رایج مراکز و موسسات تحقیقاتی و انتشاراتی، از ابتدا نمایه‌سازی موضوعی اطلاعات را مبنای سازماندهی و مدیریت اطلاعات خود قرار داده است.
تاکنون، علاوه بر نمایه‌های منابع رشته‌های تخصصی برخی از علوم اسلامی، مجموعه آثار علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، علامه آیت الله معرفت(ره)، آیت الله حسن زاده آملی و حجت الاسلام و المسلمین فلسفی بدین شیوه نمایه‌سازی و هر کدام در قالب یک نرم افزار بانک اطلاعاتی موضوعی منتشره شده‌اند.
شیوه‌ای ابتکاری
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی در پایگاه «بازنمایی آثار امام موسی صدر» به مانند پایگاه‌های تخصصی فوق‌الذکر، علاوه بر نمایه‌سازی موضوعی، اقدام دیگری نیز در بازنمون اطلاعات انجام داده، که در نوع خود منحصر به فرد است و آن عبارت است از ترکیب چند اصطلاح و واژگان نمایه‌ای برای ارائه یک نمایه موضوعی خطی (چکیده نما). به طوری که هر نمایه ترکیبی گویای یک موضوع کامل است و در آن اجمال و اهمال راه ندارد.
به عنوان مثال، امام موسی صدر در 4/2/1971 میلادی به دعوت انجمن مار منصور در نشستی تحت عنوان «مسائل جاری» شرکت و در آن به تفصیل سخنرانی و مواردی را مورد بحث قرار داد. برای این موضوع، نمایه ترکیبی ذیل تهیه شده است:
سخنرانی امام موسی صدر به دعوت انجمن مار منصور درباره جوانان و کارگران و طبقات اجتماعی و صهیونیسم و یهودیان. (کتاب گام به گام با امام موسی صدر، جلد 3، صفحه 32)
همان گونه که ملاحظه می‌شود، این نمایه از 9 واژه نمایه‌ای تشکیل شده که در ذیل هر کدام خط تیره قرار گرفته است و همه آن‌ها به یک جاینما آدرس داده شده‌اند.
در این نمایه، اولا هیچ اجمال و ابهامی وجود ندارد و مطلب مورد نظر به صورت جامع و کامل بیان شده؛ ثانیا از نمایه هر یک از واژگان نمایه‌ای، به تنهایی پرهیز شده؛ ثالثا هیچ یک از واژگان نمایه‌ای فوق به صورت شرطی و متصل به دیگری نیست و هر کدام به تنهایی قابل بازیابی است. در نتیجه هر یک از آن‌ها اگر به تنهایی و یا ترکیب با یکی دیگر از آن‌ها جستجو شود، این نمایه خطی بازیابی می‌شود.
از باب نمونه، اگر واژه «طبقات اجتماعی» که یکی از واژگان به کار رفته در نمایه فوق است، جستجو شود، این نمایه و هر نمایه ترکیبی دیگری که در آن از این اصطلاح استفاده شده باشد، بازیابی می‌شود. این ارزش افزوده‌ای است که در نمایه موضوعی ترکیبی وجود دارد.
البته برای پیوند واژگان نمایه‌ای با یکدیگر از حروف ربطی و اضافی نیز در هنگام نمایه‌سازی استفاده می‌شود، مانند: «به»، «درباره»، «و» که در نمایه فوق الذکر استفاده شده است و این حروف، جزء اصطلاحات و حتی واژگان نمایه‌ای محسوب نمی‌شوند و تنها برای اتصال واژگان نمایه‌ای به کار گرفته می‌شوند.
اگر شیوه موضوعی ترکیبی برای چنین نمایه‌هایی به کار گرفته نمی‌شد، لاجرم باید هر یک از واژگان نُه‌گاه فوق‌الذکر به تنهایی به جاینما (یعنی صفحه 32) آدرس داده می‌شد. مثلا واژه «طبقات اجتماعی» را به صفحه 32 آدرس می‌داد و بعدها کسی آن را جستجو می‌کرد و به آن می‌رسید، نمی‌دانست از چه چیزِ این واژه بحث شده و طبعا باید به متن صفحه مورد نظر مراجعه و مطالعه کند تا متوجه شود از چه چیز آن بحث شده است. حال اگر این تکرار می‌شد، مثلا 200 مورد به این واژه آدرس می‌داد، باید تک تک آن مراجعه و مطالعه شوند، تا مشخص شوند که درباره چه بُعدی از آن بحث شده است. ولیکن نمایه موضوعی-ترکیبی چنین معضلاتی را حل و جستجوگران را ایصال الی المطلوب می‌کند و به ارائه طریق بسنده نمی‌‌کند.
بازیابی اطلاعات
از راه‌های مختلف می‌توان اطلاعات و موضوعات پایگاه را جستجو و بازیابی کرد، که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1) جستجوی موضوعی
یعنی اصطلاح مورد نظر هر موضوع دلخواه را می‌توان از طریق واژگان نمایه‌ای انتخاب و بازیابی کرد. ابتدا نمایه‌های مربوط به آن اصطلاح به ترتیب الفبایی نشان داده می‌شود و سپس با کلیک روی هر نمایه موضوعی-ترکیبی به متن مورد نظر دسترسی پیدا می‌کند.
2) جستجوی مدرکی
یعنی هر یک از مدرک‌های مورد نظر (مانند هر یک از دوازده جلد مجموعه گام به گام با امام موسی صدر) را انتخاب کرد (مثلا جلد 3 را) و سپس نمایه‌های آن را به ترتیب صفحات ملاحظه کرده و اگر مایل به متن باشد، روی هر یک از نمایه‌های موضوعی ترکیبی کلیک می‌کند و به متن مورد نظر می‌رسد.
3) جستجوی ترکیبی
یعنی ترکیب هر یک از واژگان نمایه‌ای با یکی از مجلدات مورد نظر. به عنوان مثال، واژه «طبقات اجتماعی» را می‌توان در هر یک از آثار امام موسی صدر به تنهایی جستجو و بازیابی کرد.
4) جستجوی واژگانی
هر واژه به کار رفته در متن مجموعه دوازده جلدی گام به گام با امام موسی صدر را به صورت لفظی (با زبان طبیعی) می‌توان بازیابی کرد.
آمار و اطلاعات
تعداد مجلدات نمایه شده: 12 جلد از مجموعه گام به گام با امام موسی صدر
تعداد نمایه‌های موضوعی ترکیبی: 7238
تعداد اصطلاحات بدون تکرار: 7476
تعداد اصطلاحات با تکرار: 37139
دست اندرکاران تهیه و تولید:
این پایگاه با اشراف ریاست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (حجت الاسلام و المسلمین دکتر لک‌زایی) و ریاست محترم قبلی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی(حجت الاسلام و المسلمین دکتر سلیمانی بهبهانی) و ریاست محترم فعلی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی( حجت الاسلام و المسلمین دکتر یعقوب نژاد) با فعالیت‌های اعضای هیأت علمی و کارشناسان پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی به قرار ذیل به انجام رسید:
شورای علمی پروژه: حجج اسلام آقایان: محمدهادی یعقوب نژاد، عبدالرحیم سلیمانی، سید تقی واردی، حسین حسن زاده، سید مهدی مجیدی نظامی، مهدی نجیبی، محمود حسن زاده، حاتم آقازاده و غفار شاوه‌ای)
مدیر پروژه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید تقی واردی
الف: بخش محتوایی( به ترتیب اثرگذاری در مدیریت اطلاعات)
1. حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید تقی واردی، مدیر گروه و استادیار پژوهشکده:( نمایه سازی، کنترل، نظارت، هماهنگ سازی نهایی و مدیریت مراسم رونمایی)
2. حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی مجیدی نظامی، استادیار پژوهشکده:( نمایه سازی و کنترل)
3. حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسین حسن زاده، استادیار پژوهشکده:(نمایه سازی)
4. حجت الاسلام و المسلمین حاتم آقازاده، کارشناس پژوهشکده:( نمایه سازی، هماهنگ سازی نهایی و پیگیر مراسم رونمایی)
5. حجت الاسلام و المسلمین دکتر مرتضی متقی نژاد، استادیار پژوهشکده:(تصحیح اصطلاحات)
6. فاضل محترم حمزه اسعدی، کارشناس پژوهشکده:(تصحیح أعلام و مشاهیر)
7. فاضل محترم محمود حسن زاده، کارشناس پژوهشکده:(هماهنگ سازی نهایی)
8. فاضل محترم غفار شاوه ای، کارشناس پژوهشکده:( هماهنگ سازی نهایی و مسئول اجرای مراسم رونمایی)
9. حجت الاسلام و المسلمین فتح الله ظاهری، کارشناس پژوهشکده:( نمایه سازی)
10. فاضل محترم منصور بابایی زاده، کارشناس پژوهشکده:( ورود اطلاعات و پیگیر مراسم رونمایی)
11. فاضل محترم مجتبی یعقوب نژاد، کارشناس پژوهشکده:( ورود اطلاعات و پیگیر مراسم رونمایی)
ب: بخش فنی ( به ترتیب اثرگذاری در مهندسی نرم افزاری)
1. دکتر علی میرعرب، سرپرست گروه اشاعه اطلاعات و دانش:( مدیر پروژه نرم افزاری و پیگیر مراسم رونمایی)
2. مهندس محمد کریمی، کارشناس پژوهشکده( مجری پروژه نرم افزاری)
3. فاضل محترم سید مالک طباطبایی، کارشناس پژوهشکده: ( تبدیل و آماده سازی متون الکترونیکی)
3. مهندس حسین امینی فر، کارشناس پژوهشکده ( تبدیل و آماده سازی متون الکترونیکی)
در پایان لازم است از مشاوره، همفکری و همکاری همه جانبه رئیس مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر( سرکار خانم حورا صدر) و همکاران محترم وی: آقای مهدی فرخیان، آقای جعفرآبادی و سرکار خانم طیبه ولی بغدادی و سرکار خانم مریم وتر تقدیر و تشکر گردد.
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی
شهریور 1398